رفتار جنگنده های آمریکا، مغایر با معاهدات هوانوردی و حقوق بین الملل

به گزارش راهبرد معاصر؛ روز پنجشنبه دوم مردادماه ۱۳۹۹ در پی تعرض هواپیماهای جنگنده ایالات‌متحده امریکا که در کریدورهای بین‌المللی هوایی در آسمان سوریه به هواپیمای ایرباس A۳۱۰ شرکت هواپیمایی ماهان به شماره پرواز ۱۱۵۲ شرکت هواپیمایی ماهان، هواپیمای مسافربری مذکور مجبور به کاهش ارتفاع و فرود اضطراری در فرودگاه بیروت شد. سخنگوی سازمان فرماندهی مرکزی آمریکا بامداد جمعه علت اقدام جنگنده‌های آمریکا را بازرسی بصری به‌صورت حرفه‌ای و بر اساس معیارهای بین‌المللی و باهدف اطمینان یافتن از امنیت پرسنل نیروهای ائتلاف در پایگاه التنف دانست. در مقابل سازمان هواپیمایی کشوری ایران، اقدام جنگنده‌های آمریکایی را تعرض به هواپیمای مسافربری ایرانی را مصداق بارز نقض حقوق بین‌الملل و مقررات و استانداردهای هوانوردی دانست.

با توجه به اینکه ایالات‌متحده آمریکا مدعی است که این عملیات را بر اساس معیار‌های بین‌المللی صورت داده است، سؤال اینجاست که این اقدام و توجیهات آمریکایی‌ها به لحاظ معاهدات هوانوردی و حقوق بین‌الملل چه وضعیتی دارد؟

مغایرت آشکار با کنوانسیون شیکاگو

معاهده هوانوردی غیرنظامی بین‌المللی که به کنوانسیون شیکاگو نیز شناخته می‌شود مهم‌ترین معاهده مربوط به هوانوردی و حقوق هوایی است که اجرای آن از ۴ آوریل ۱۹۴۷ آغاز شد. این به تأسیس سازمان بین‌المللی هواپیمایی (ایکائو) انجامید.

معاهده شیکاگو علاوه بر اینکه اساسنامه ایکائو محسوب می‌شود یک عهدنامه چندجانبه برای ایجاد نظم و ایمنی و کمک به پیشرفت مؤثر هواپیمایی بین‌المللی است که دارای اصول و قواعد حاکم بر هوانوردی است.

ماده ٣ مکرر پروتکل اصلاحی کنوانسیون شیکاگو ١٩٨٤ مقرر می‌دارد که:

 کشورهای عضو کنوانسیون تأکید می‌نمایند که هر دولت باید از توسل به کاربرد سلاح علیه هواپیماهای کشوری در حال پرواز خودداری نماید و در صورت رهگیری چنین هواپیمایی زندگی سرنشینان داخل هواپیما و امنیت هواپیما نباید به خطر افتد.

بر این اساس آنچه در رابطه با رهگیری هواپیمای ایرانی نیز روی داد یک تهدید جدی و واقعی علیه زندگی سرنشینان داخل هواپیما و امنیت هواپیما بوده است که در ماده 3 مکرر کنوانسیون شیکاگو بر لزوم توجه به آن تأکید شده است.

درواقع حتی اگر فرض نیاز به رهگیری هواپیما نیز احساس شود؛ این اقدام صرفاً در صلاحیت عضوی است که هواپیمای غیرنظامی در قلمرو سرزمینی‌اش در حال پرواز است. علاوه بر این هواپیمای غیرنظامی ارتفاع پروازی مشخص دارد و امکان اینکه اشتباه گرفته شود بسیار بعید است و چطور ارتش آمریکا علی‌رغم برخورداری از امکانات پیشرفته نظارتی و راداری، نتوانسته است که آن را تشخیص دهد و نیاز به رصد بصری داشته است.

به‌هرحال نوع رهگیری جنگنده‌های آمریکایی به نحوی انجام گردیده است که برای هواپیما و مسافران مخاطرات جانی ایجاد نموده است، چنانچه بنا به اظهارات مقامات واشنگتن، آژیر تصادم هوایی در کابین خلبان‌یکی از جنگنده‌هایی که اقدام به مزاحمت برای هواپیمای مسافربری ایرانی کرد بوده نیز فعال‌شده بود، چنانچه خلبان این پرواز با درایت و بر اساس قوانین و مقررات هوانوردی برای پرهیز از هرگونه خطر احتمالی، پس از دریافت اخطار TCAS مبنی بر کاهش فوری ارتفاع، بلافاصله شروع به کم کردن ارتفاع نمود و به دلیل اینکه هواپیما در وضعیت ثبات قرار داشته و مسافران مجاز به باز کردن کمربندها بوده‌اند، کاهش سریع ارتفاع و سرعت دور کردن هواپیما از خطر احتمالی، منجر به آسیب به تعدادی از مسافران و خدمه پروازی که مشغول خدمت‌رسانی بوده‌اند، گردید که بلافاصله پس از فرود هواپیما جهت درمان به بیمارستان منتقل‌شده‌اند.

اقدام به‌مثابه جرم بین‌المللی طبق کنوانسیون مونترال 1971

با افزایش ناامنی هوایی، تخریب و انهدام تأسیسات هوایی و نیز افزایش خطرات جانی و مالی افراد، ایکائو درصدد برآمد تا جامعه بین‌المللی را متقاعد نماید که یک سری قوانین و مقررات امنیتی برای پروازها و وسایل هوایی لازم و ضروری است. تدوین نماید براین اساس کنوانسیون‌های متعددی توسط ایکائو درصحنه بین‌المللی به تصویب رسیده که توانسته است در حفظ و برقراری امنیت پرواز گام‌های مؤثری بردارد.

 در این میان کنوانسیون مونترال راجع به جلوگیری از اعمال غیرقانونی علیه هواپیمایی کشوری مهم‌ترین منبع قانونی بین‌المللی هستند که می‌تواند به جرم امنیت پرواز علیه هواپیمای مسافربری ماهان از سوی جنگنده‌های آمریکایی بپردازد.

مطابق با کنوانسیون مونترال جرائم بین‌المللی اعمال غیرقانونی علیه هواپیمایی کشور طبق ماده یک کنوانسیون مذکور عبارت‌اند از:

 ١- هر کس برخلاف قانون و عامداً مرتکب اعمال ذیل گردد مجرم شناخته می‌شود:

الف) علیه سرنشین هواپیمای در حال پرواز به عمل عنف آمیزی مبادرت کند که طبیعت آن عمل امنیت هواپیما را به مخاطره افکند.

ب) هواپیمای در حال پرواز را از بین ببرد و یا به این هواپیما خساراتی وارد سازد که پرواز آن را غیرمقدور ساخته و یا طبیعت آن اعمال امنیت هواپیما را حین پرواز به مخاطره افکند.

ج) به نحوی از انحاء دستگاه یا موادی در هواپیمای در حال خدمت قرار دهد یا وسیله قرار دادن آن بشود که موجب از بین رفتن هواپیما شده یا مسبب خساراتی گردد که پرواز آن را غیرمقدور ساخته و یا طبیعت اعمال مزبور امنیت هواپیمای در حین پرواز را به مخاطره افکند.

د) تأسیسات یا سرویس‌های هوانوردی را از بین برده یا آسیب برساند یا کار آن‌ها را مختل سازد و یا طبیعت اعمال مزبور امنیت هواپیمای در حین پرواز را به مخاطره افکند.

ه) با علم به مجعول بودن اطلاعاتی را در دسترس بگذارد که در اثر آن امنیت هواپیمای در حال پرواز به مخاطره افتد.

٢) همچنین هر کس به اعمال زیر مبادرت کند مرتکب جرم می‌شود:

الف) ارتکاب هر یک از جرائم دربند ١ ماده را شروع کند.

ب) شریک جرم شخصی باشد که این اعمال را مرتکب می‌شود یا ارتکاب آن را شروع کند.

با اندکی دقت در متن بند ب ماده ١ متوجه می‌شویم که منطوق بندبند ب از بین بردن یا وارد آوردن خسارت نسبت به هواپیمای در حال خدمت است.

لذا با توجه به این بند، جنگنده‌های آمریکایی امنیت هواپیمای کشوری (مسافربری) ایران را به مخاطره افکنده است، گرچه آن را از بین نبرده است، بلکه امنیت آن را حین پرواز به مخاطره افکنده است، براین اساس اقدام جنگنده‌های آمریکایی بدون شک مشمول نقض قوانین مصرح در کنوانسیون مونترال می‌گردد.

نقض حاکمیت، تمامیت ارضی و حریم هوایی سوریه

بر اساس قوانین و احکام حقوق بین‌الملل هیچ کشوری نمی‌تواند ضد کشور دیگر از قدرت نظامی استفاده کند، مگر اینکه یکی از شرایط زیر را داشته باشد:

الف: بعد از دستیابی به موافقت دولت مستقر در کشور مذکور؛ ب: درصورتی‌که شورای امنیت بر اساس فصل هفتم، وضعیت‌هایی را تهدید صلح، نقض صلح و یا عمل تجاوز تشخیص دهد، می‌توان اقداماتی را در جهت مداخله در اموری که در صلاحیت داخلی یک دولت است به عمل آورد؛ ج: در صورت دفاع مشروع از خود در مقابله با تجاوز مسلحانه کشور مذکور.

 نکته اینجاست که هیچ‌کدام از این شرایط ذکرشده در مورد سوریه وجود ندارد. درواقع تنها مصوبه 2249 شورای امنیت سازمان ملل متحد در خصوص سوریه که از دولت‌های عضو می‌خواهد تا تمامی تدابیر لازم را بر ضد داعش در سوریه و عراق به‌کارگیرند، تأکید دارد که تمامی اقدامات صورت گرفته در این راستا باید بر اساس قوانین بین‌الملل و منشورهای سازمان ملل متحد باشد که نیاز به موافقت دولت منطقه‌ای یعنی دولت سوریه (برای اقدام ضد داعش) را ضروری می‌داند.

 بنابراین، آمریکا و نیروهای ائتلاف بدون رضایت دولت سوریه و مغایر با مصوبه 2249 شورای امنیت سازمان ملل در این کشور حضور نظامی دارند. چنانچه دولت سوریه نیز بارها حضور نیروهای آمریکایی در خاک این کشور را بدون درخواست و رضایت دولت قانونی خود دانسته و آن را نقض صریح و آشکار قوانین بین‌المللی تلقی نموده است.

 درمجموع نفس مداخله و حضور نظامی آمریکا در خاک سوریه، به‌رغم برخی حمایت‌ها از سوی بعضی دولت‌ها از منظر حقوق بین‌الملل، به‌هیچ‌عنوان، توجیه‌پذیر و قابل دفاع نبوده و مشروعیت ندارد.

در این میان، دولت آمریکا ضمن حضور غیرقانونی و نامشروع در خاک سوریه، با رفتار اخیر جنگنده‌های نظامی خود علیه هواپیمای مسافربری ایران، هم‌زمان مرتکب اقدامات مجرمانه در حوزه امنیت هوانوردی بین‌المللی ازجمله نقض شروط و مواد معاهده شیکاگو نیز شده است.

معاهده شیکاگو به‌صراحت اشاره دارد که در خصوص هواپیماهای دولتی (هواپیماهای نظامی، گمرکی و انتظامی) قابل‌اجرا نیست و هیچ‌یک از هواپیماهای دولتی کشورهای عضو معاهده حق ندارند بدون تحصیل اجازه از طریق عقد قرارداد و غیره و با رعایت مفاد شرایط آن، بر فراز خاک کشور دیگر پرواز کنند یا در آن فرود آیند و نیز کشورهای متعاهد باید در موقع وضع مقررات برای هواپیماهای دولتی خود، به امر بی‌خطری و جلوگیری از مخاطرات هوایی بر هواپیماهای کشوری توجه لازم مبذول دارند.

بنابراین آمریکا با پرواز جنگنده‌های خود بر فراز حریم هوایی سوریه، علاوه بر نقض حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی این کشور، برخلاف قوانین مصرح کنوانسیون شیکاگو که اشاره دارد به اینکه هیچ‌یک از هواپیماهای دولتی عضو پیمان حق ندارند بدون تحصیل اجازه از طریق عقد قرارداد و یا در صورت اجازه بدون رعایت مفاد و شرایط آن پرفراز خاک کشور دیگر پرواز کنند و یا فرود آیند، رفتار کرده و حریم هوایی سوریه را طبق مواد مصرح در کنوانسیون شیکاگو نقض کرده است.